വൈകിട്ടെന്താ പരിപാടി?

“മദ്യപാനികളുടെ പ്രാര്‍ത്ഥന അല്ലാഹു ചെവിക്കൊള്ളുകയില്ലെന്ന് ” ഒരിക്കല്‍ മൌലവി ഗാലിബിനെ- മീര്‍സാ അസദുള്ളാ ബേഗ് ഖാന്‍ ‘ഗാലിബിനെ’ - ഉപദേശിച്ചു. “മൌലവീ,” ചിരിച്ചുകൊണ്ട് ഗാലിബ് പറഞ്ഞു, “കുടിക്കാന്‍ മദ്യം ലഭിക്കുന്നുണ്ടെങ്കില്‍ പിന്നെ എന്തിനു വേണ്ടി മനുഷ്യന്‍ പ്രാര്‍ത്ഥിക്കണം?” ജീവിതത്തെ അനന്തതയ്ക്കു നേരെ തുറന്നു പിടിച്ചു യാചിക്കുന്ന ഒരു കൈക്കുമ്പിളാക്കിയ ഒരു മനുഷ്യന്റെ നര്‍മ്മമായിരുന്നു അത്. മനസ്സിലാക്കാന്‍ അത്ര എളുപ്പമല്ലാത്ത ആത്മീയത. സ്വര്‍ഗത്തെ ഗാലിബ് നിരന്തരം വിരട്ടിയിരുന്നു. (‘സ്വര്‍ഗത്തിന്റെ യാഥാര്‍ത്ഥ്യമെന്തെന്ന് എനിക്കറിയാം, മനസ്സിന് സന്തോഷം നല്‍കാന്‍ ആ ഒരു സങ്കല്പം നല്ലതാണ് ’) നരകത്തെ നോക്കി പുഞ്ചിരിച്ചു. (‘നരകത്തെ സ്വര്‍ഗവുമായി ബന്ധിപ്പിക്കരുതോ ദൈവമേ? ഉല്ലാസയാത്ര പോകാന്‍ അത് അവസരം നല്‍കുമായിരുന്നു’) മനുഷ്യന്റെ അന്തസ്സില്‍ വിശ്വസിച്ചു. (‘ഞങ്ങള്‍ ചെയ്യുന്ന നന്മകള്‍, നീ കാരണമാണ്. അതുകൊണ്ട് പ്രതിഫലം ചോദിക്കുന്നില്ല. തിന്മകള്‍ക്കും കാരണം നീയല്ലേ? പിന്നെ ശിക്ഷിക്കുന്നതെന്തിന്?’) കൊടും യാതനകളുടെ തരിശുകളിലിരുന്ന് സഫലമാകാത്ത പ്രണയവും കവിതയും വീര്യമുള്ള വീഞ്ഞും ചുവന്ന റോസാപ്പൂക്കളുടെ പനിനീരും സമാസമം ചേര്‍ത്ത് ഗാലിബ് ആത്മശൈഥില്യത്തിന്റെ ഗസലുകള്‍ പാടി.

‘ഒരല്പം കൂടി, ഒരു ചുവടിന്റെ വേദനകൂടി സഹിക്കൂ മുറിവുകളേ..” ദുരിതങ്ങള്‍ ചുമന്ന് തളര്‍ന്ന് നീരുപൊന്തിയ വിണ്ടപാദങ്ങളെ നോക്കി അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു. കവിതയുടെ ഉന്മാദമോ തകര്‍ന്ന ദാമ്പത്യമോ കുട്ടികളുടെ മരണമോ ഭഗ്നമായ പ്രണയങ്ങളോ ദാരിദ്ര്യമോ മാത്രമായിരുന്നില്ല, ഗാലിബിന്റെ ജീവിതത്തെ അറുതിയില്ലാത്ത അലച്ചിലാക്കിയത്. സാമൂഹിക-രാഷ്ടീയാന്തരീക്ഷങ്ങളും അത്രമാത്രം അസ്വസ്ഥമായിരുന്നു. മുഗളപ്രതാപം ഏതാണ്ട് അസ്തമിച്ചു. ബ്രിട്ടീഷ് അധിനിവേശം കോമ്പല്ലുകള്‍ കാട്ടിത്തുടങ്ങി. നാട്ടുരാജാക്കന്മാര്‍ വീരസ്യവും കലഹങ്ങളുമായി ജനജീവിതം ദുരന്തമാക്കി തുടര്‍ന്നു. മതങ്ങള്‍ പുറമ്പൂച്ചുള്ള അനുഷ്ഠാനങ്ങളിലേയ്ക്ക് കൂടുതല്‍ ഉള്‍വലിഞ്ഞു. കലാപങ്ങള്‍, ക്ഷാമം, പകര്‍ച്ചവ്യാധികള്‍, ഇടവിട്ടുള്ള ദുരന്തങ്ങള്‍. ഗാലിബ് തന്റെ കാലത്തെ സ്വാംശീകരിക്കുകയായിരുന്നു. മറ്റൊരു തരത്തില്‍. അവിടെ നര്‍മ്മം വിമര്‍ശനമാണ്. പ്രണയം കിനാവാണ്. ലഹരിയ്ക്കുള്ള ദാഹം ആത്മവിസ്മൃതിയ്ക്കുള്ള മരുന്നാണ്. മദ്യപാനം മരണം വരെ ഗാലിബ് ഒഴിവാക്കിയിരുന്നില്ല. അതിനൊരു മറ വേണമെന്ന് അദ്ദേഹത്തിനു തോന്നിയില്ല. ജീവിതത്തിലും കവിതയിലും. മരണത്തിന്റെ മുന്നില്‍ നിന്നു പോലും മദ്യത്തെ കൂട്ടു പിടിച്ചാണ് ഗാലിബ് തമാശ പറഞ്ഞത്. 1857-ലെ ലഹള അടിച്ചമര്‍ത്തിയ ശേഷം ബ്രിട്ടീഷ് പട്ടാളം കേണല്‍ ബേണിന്റെ മുന്നില്‍ ചോദ്യം ചെയ്യാനായി ഗാലിബിനെ കൊണ്ടു വന്നു. തൂക്കുമരം വിധിക്കാനുള്ള വേദി മാത്രമാണ് ചോദ്യം ചെയ്യല്‍ നാടകം.
“നിങ്ങള്‍ മുസല്‍മാനാണോ?”- ബേണ്‍ ചോദിച്ചു.
“പകുതി മുസല്‍മാനാണ് ഹുസൂര്‍.” ഗാലിബ് ശാന്തനായി പറഞ്ഞു. എന്നിട്ടു താന്‍ പറഞ്ഞതിന്റെ പൊരുള്‍ വിശദീകരിച്ചു. “ഞാന്‍ മദ്യം ഉപയോഗിക്കും. പക്ഷേ പന്നിയിറച്ചി കഴിക്കില്ല.”
മരണത്തിന്റെ മുഖത്തു നോക്കി മതത്തെപ്പറ്റി തമാശപറയാന്‍ ഒരു കലാപകാരിയ്ക്കു കഴിയില്ല എന്ന വിധിപ്രസ്താവത്തോടെ ബേണ്‍ ഗാലിബിനെ പോകാന്‍ അനുവദിച്ചു. ‘തൂറിലല്ലായിരുന്നു ദൈവകാന്തിയുടെ കിരണങ്ങള്‍ പതിക്കേണ്ടിയിരുന്നത്‘ എന്ന് അദ്ദേഹം എഴുതി. സീനായി മലയില്‍ വച്ച് മോശയോട് സംസാരിച്ച ദൈവം തന്റെ തേജസ്സിന്റെ അതിലോലമായ ഒരംശം പ്രത്യക്ഷമാക്കിക്കൊടുത്ത ഗിരിശിഖരമാണ് തൂര്‍. മലമുടി തകര്‍ന്ന് ധൂളിയായി പോയി. ‘അതു തന്നിലായിരുന്നു പതിക്കേണ്ടിയിരുന്നത്. കുടിക്കാനുള്ള ശേഷിയ്ക്ക് അനുസരിച്ചാണ് ഓരോരുത്തര്‍ക്കും ഒഴിച്ചുകൊടുക്കേണ്ടത് ’ എന്നു പറഞ്ഞ് അടുത്തവരിയില്‍ യാതനകളിലൂടെ തന്റെ മനസ്സ് ആര്‍ജ്ജിച്ച കരുത്തിനെയും ദൈവചൈതന്യത്തെയും കോഠയിലെ ചഷകങ്ങള്‍ നിരത്തി വച്ച ഒരു പീഠത്തിനുമുകളില്‍ വച്ചു കോര്‍ത്തുകെട്ടി.

“പറുദീസ എനിക്കു പ്രിയങ്കരമാവുന്നത് ഒരു വസ്തുവിനോടുള്ള ഇഷ്ടം കാരണമാണ്.” ഗാലിബ് എഴുതി. “ റോസാപ്പൂ നിറവും കസ്തൂരിയുടെ മണവുമുള്ള മദ്യമല്ലാതെ അത് മറ്റെന്താണ്?” ഉപദേശിയോട് അദ്ദേഹം ചോദിച്ചത് ഇതാണ് : “ നീ വാഗ്ദാനം ചെയ്യുന്ന സ്വര്‍ഗത്തിലെ മദ്യത്തിന്റെ ലഹരി എന്തുമാത്രമാണ്?” ഗാലിബിന്റെ കവിത ജീവിതവിരക്തനോട് പറയുന്നു “അല്ലയോ വൈരാഗീ, നീ വീഞ്ഞു പാത്രം എറിഞ്ഞുടയ്ക്കരുത്. അതില്‍ മദ്യമാണുള്ളത്, തേനീച്ചയുടെ വമിതമല്ല.” തന്റെ ചിന്തയ്ക്കും സര്‍ഗ ശക്തിയ്ക്കും തെളിവും മൂര്‍ച്ചയും നല്‍കുന്നത് വീഞ്ഞാണെന്ന ഉറച്ച വിശ്വാസം ഗാലിബിനുണ്ടായിരുന്നു. “പുഷ്പദളങ്ങള്‍ പൊഴിയും പോലെ പദങ്ങള്‍ പ്രവഹിക്കുന്നതു കാണണമെങ്കില്‍ ഒരു കോപ്പ മദ്യം നിങ്ങള്‍ എനിക്കു മുന്‍പില്‍ കൊണ്ടു വയ്ക്കൂ.” എന്നെഴുതാന്‍ അല്ലെങ്കില്‍ പറ്റുമോ? “വളരാനും പടരാനുമുള്ള ഉത്സാഹം മനസ്സില്‍ നിറയ്ക്കുന്നത് മദ്യമാണ്” എന്ന് മറ്റൊരു കവിതയില്‍.
“ചിലര്‍ക്ക് ദാഹം കുറവാണ് സാകി
ചിലര്‍ക്ക് വേണ്ടത്ര ലഭിക്കുന്നില്ല”
കോഠയിലെ മദ്യം വിളമ്പുന്ന കൂട്ടുകാരിയെ നോക്കി ഗാലിബ് പ്രണയ പരവശനായി. ‘കൈകള്‍ മരവിച്ചെങ്കിലും കാഴ്ചയ്ക്ക് ഒരു കുഴപ്പവുമില്ല. മദ്യവും പാത്രവും എന്റെ മുന്നില്‍ തന്നെയിരിക്കട്ടേ.’ “നീ മദിരയുടെ കടലാണ്. ഞാന്‍ അടങ്ങാത്ത ദാഹത്തില്‍ ഉഴറുന്ന തീരവും.” ‘ദാഹിച്ചു മരിച്ചവരുടെ വരണ്ടുപൊട്ടിയ അധരമാണു ഞാന്‍’ (ലബ് എ ഖുശ്‌ക് ദര്‍ തശ്‌നഗി മുര്‍ദഗാന്‍ കാ) എന്ന് വേറൊരു കവിതയിലുണ്ട്. പ്രതീക്ഷകള്‍ ഗാലിബില്‍ വിടരുന്നത്, തുറക്കുന്ന ഒരു മദ്യശാലയായാണ്. ‘ഹൃദയഹര്‍ഷങ്ങളുടെ നിഗൂഢമായ ലോകം കണ്ണീര്‍ പ്രളയത്തിനപ്പുറത്തുണ്ട്. നദിയുടെ അങ്ങേക്കരയില്‍ എനിക്കായി തുറന്ന ഒരു മദ്യശാല പോലെ.’ ‘മുന്തിരിത്തോപ്പിന്റെ തണലില്‍, വീഞ്ഞിന്റെ അലയായി കാറ്റു പോലും മാറുമ്പോള്‍ തോട്ടക്കാരന്‍ ഉന്മത്തനായതെന്തുകൊണ്ടെന്ന് പ്രത്യേകിച്ചു പറയണമോ? “അന്തരീക്ഷത്തിലെങ്ങും മദ്യത്തിന്റെ പ്രഭാവമാണ്. (ഹൈ, ഹവാ മെ ശരാബ് കി താസീര്‍) ശ്വസിക്കുന്നത്, കുടിക്കുന്നതിനു തുല്യമാണ്.” ഗാലിബ് അന്വേഷിച്ചത് ‘വീഞ്ഞിന്റെ ലഹരി സചേതനമാക്കിയ പുലരാത്ത രാവുകളെയാണ്’ (വോ ബാദ എ ശബാന കി സര്‍മസ്തിയാന്‍ കഹാം!) അവകളെവിടെ?
ഗാലിബ് ഛുട്ടീ ശരാബ് -
ഗാലിബ് കുടി നിര്‍ത്തി.
പര്‍ അബ് ഭീ കഭീ കഭീ പീതാ ഹും രോസ് -
എങ്കിലും രുചിക്കാറുണ്ട്.
തോരാത്ത മഴ രാവാക്കിയ പകലുകളില്‍,
നിറനിലാവ് പകലാക്കിയ രാവുകളില്‍. ”
പേര്‍ഷ്യന്‍ കാവ്യപാരമ്പര്യത്തിലെ നുരയുന്ന ജീവിതാസക്തിയല്ല ഇവിടെ മദ്യം. അതൊരു പ്രതീക്ഷയും സാദ്ധ്യതയുമൊക്കെയാണ്. വീഞ്ഞു് രൂപകങ്ങളുടെ ഉടയാടകള്‍ ഉരിഞ്ഞെറിഞ്ഞ വീഞ്ഞു മാത്രവുമാണ്. ഗാലിബിന്റെ കവിതയില്‍ അത് തന്റെ വഴക്കമാര്‍ന്ന ശരീരവും പ്രവചനാതീതമായ വീര്യവും കൊണ്ട് എങ്ങോട്ടും ഒഴുകി. റുഹാനും യുനാനുമായ തടങ്ങളെ നനച്ച്, ആഴത്തില്‍ നീലിച്ച് പിടയ്ക്കുന്ന ഒരു ഞരമ്പിനെ വഹിച്ച്...

തന്റെ മതം മനുഷ്യന്റെ ഏകത്വമാണെന്ന് ഗാലിബ് തുറന്നു പറഞ്ഞിരുന്നു. ആരാധിക്കുന്ന ദൈവം അറിവിന്റെ അതിരുകള്‍ക്കപ്പുറത്താണെന്നും. ‘ദൈവത്തെ തേടി ക്ഷീണിച്ചവശരായ ചിലര്‍ പണിഞ്ഞു വച്ചതാണ് ദേവാലയങ്ങള്‍’ എന്ന് ഒരു ശേര്‍. മനസ്സിലെ മതില്‍ക്കെട്ടുകള്‍ പൊളിക്കുന്നതു കൊണ്ടും കൂടിയാണ് മദ്യത്തിന്റെ ലഹരി ഒഴിവാക്കാനാവാത്തതായത്. ലക്ഷ്യത്തിലേയ്ക്കുള്ള ചൂണ്ടുപ്പലകമാത്രമായ മന്ദിരങ്ങളുടെ പ്രസക്തിയെ ഉടച്ച് അദ്ദേഹം അപേക്ഷിക്കുന്നു : ‘സംസമിനരികില്‍ എന്നെ വിട്ടേയ്ക്കുക’, ഇഹ്‌റാം (ഹജ്ജ് നിര്‍വഹിക്കുമ്പോള്‍ ധരിക്കുന്ന വസ്ത്രം) മദ്യക്കറ പുരണ്ടതാകയാല്‍ ക‌അബ പ്രദക്ഷിണം ചെയ്യാനാവില്ല.’ മറ്റൊരിടത്ത് പറയുന്നു, “രാത്രി സംസമിനരികിലിരുന്നു മദ്യപിച്ചു. കാലത്ത് മദ്യക്കറപുരണ്ട ഇഹ്‌റാം വിശുദ്ധജലത്തില്‍ അലക്കിയെടുത്തു.” “കണ്ണിനരികിലായി പുരികമുള്ളതു പോലെ പള്ളിയുടെ തണലില്‍ ഒരു മദ്യശാലയും വേണ്ടതാണ്” എന്ന് പ്രസിദ്ധമായൊരു കാവ്യശകലം.

ഒരിക്കലും സാദ്ധ്യമല്ലാത്ത ഒരു ബന്ധത്തിന്റെ സാദ്ധ്യതയാണ് ഗാലിബ് തേടിയത് എന്നു പറയപ്പെടുന്നു. നിതാന്തമായിരുന്നു, കാലഘട്ടത്തിന്റെ സൃഷ്ടിയായ നിഷ്ഫലതാബോധം. പിന്നെ ആത്മാവിനെ വട്ടം ചുറ്റിപ്പിടിക്കുന്ന ഏകാന്തത. ഗാലിബിന്റെ മദ്യാഭിരതിയ്ക്ക് പൊരുളുകള്‍ ഏറെയാണ്. തനിക്കെന്താണ് മദ്യമെന്ന് അദ്ദേഹത്തിനു നല്ലവണ്ണം തിരിഞ്ഞിരുന്നു. “ഏതു പാപിയ്ക്കാണ് മദ്യപാനം കൊണ്ട് നിര്‍വൃതി ലഭിക്കുന്നത്? ഒരല്പം വിസ്മൃതി, അതു മാത്രമാണ് ഞാന്‍ കൊതിക്കുന്നത്.” പ്രണയനോവിനെ ശമിപ്പിക്കാന്‍ മദ്യത്തിനും സംഗീതത്തിനും കഴിയില്ലെന്ന ഒരു നിമിഷാര്‍ദ്ധത്തിലെ മനസ്സു തുറപ്പ് മറ്റൊരു കവിതയിലുണ്ട്. വരികള്‍ക്കിടയില്‍ ചിലപ്പോള്‍ ജീവിക്കാനുള്ള ആശ പോലും ബാക്കിയാവാതെ (ഹം കൊ ജീനെ കെ ഭി ഉമ്മീദ് നഹീ) നൈരാശ്യം ചുഴലുന്നതു കാണാം. ‘എല്ലാ പരീക്ഷണങ്ങളും പൂര്‍ത്തിയായി ഗാലിബ്, മരണം മാത്രമാണ് ഇനി ബാക്കിയുള്ളത്.’ ‘ന ജാനേ നേക്ക് ഹും യാ ബദ് ഹും, പര്‍ സൊഹ്‌ബത് മുഖാ ലിഫ് ഹൈ’ എന്നും (നല്ലവനാണോ കെട്ടവനാണോ എന്നറിയില്ല. എന്നും പ്രതികൂല സാഹചര്യങ്ങളില്‍ കഴിയാനായിരുന്നു വിധി) ഹസര്‍ കരോ മിരെ ദിത്സെ, കി ഇസ്മെ ആഗ് ദബി ഹൈ ( ചികയല്ലേ നീ എന്റെ ഹൃദയം, അതില്‍ കനലുകള്‍ ചാരം മൂടി കിടപ്പുണ്ട്) എന്നും എഴുതുമ്പോള്‍ പൊള്ളന്‍ വീര്‍ത്ത പാദങ്ങള്‍ നടന്ന വഴികളുടെ നീറ്റം വരികളിലുണ്ട്. അതുകൊണ്ട്, ‘ഹം നെ ചാഹാ മര്‍ജായെ, സൊ വൊ ഭി ന ഹുവാ‘ (മരണം മാത്രമാണ് കൊതിച്ചത്, അതു പോലും നിഷേധിക്കപ്പെട്ടു) എന്നത് വെറും വാക്കല്ല. ‘ഏതു ദുരന്തം എനിക്കുമേല്‍ പതിക്കാനാണ് ഈ രാത്രി ഇത്ര ഇരുണ്ടിരിക്കുന്നതെന്ന്‘ ആശങ്കപ്പെടുന്ന ഒരു മനസ്സാണ് മദ്യത്തില്‍ അഭയം തേടിയത്. അതും അറുതിയില്ലാത്ത കുറ്റബോധത്തോടെ. പിന്നെന്തു ചെയ്യും?
അനുക്ഷണം മൂര്‍ച്ചകൂടി വരുന്ന ബോധത്തിന്റെ ചൂണ്ടു വിരലില്‍ നിന്നു രക്ഷപ്പെടാന്‍ മദ്യത്തേക്കാള്‍ നല്ല മാര്‍ഗമെന്താണ്?

ഒറ്റയ്ക്കാണെങ്കില്‍ മാത്രം കേള്‍ക്കാന്‍ ഗാലിബിന്റെ ഒരു ഗസല്‍. ഒറ്റയ്ക്കാണെങ്കില്‍ മാത്രം. ഷഹബാസ് അമന്‍ പാടിയത്. സോള്‍ ഓഫ് അനാമികയില്‍ നിന്നും.

(2) Rahiye-Mirza.mp3

രഹിയേ അബ് ഐസീ ജഗഹ് ചല്‍കര്‍, ജഹാം കോയി ന ഹോ
ഹംസുഖന്‍ കോയി ന ഹോ ഔര്‍ ഹംസുബാന്‍ കോയി നഹോ

ബേദര്‍ ഒ ദീവാര്‍ സാ ഇക് ഘര്‍ ബനായാ ചാഹിയെ
കോയി ഹംസായ നഹോ ഔര്‍ പാസ്‌ബാന്‍ കോയി ന ഹോ

പഡിയെ ഗര്‍ ബീമാര്‍ തൊ കോയി ന ഹോ ബീമാര്‍ദാര്‍
ഔര്‍ അഗര്‍ മര്‍ ജായിയെ, തൊ നൌഹഖാന്‍ കോയി ന ഹോ


“പേരറിയാത്ത ഒരു ദേശത്തെ ഏകാന്ത തീരത്ത്
പോയി വസിക്കണം.
എന്റ ഭാഷ ആരും അറിയാത്തൊരിടത്ത്
ആരും മിണ്ടാനില്ലാത്ത ഒരിടത്ത്.

അവിടെ ഒരു മാടം പണിയണം
അതിനു വേലിയും വാതിലും വേണ്ട
അയല്‍ക്കാര്‍ ആരും വേണ്ട
വഴിയില്‍ തടയുവാന്‍ കാവല്‍ക്കാരുമുണ്ടാവില്ല

രോഗിയായി കിടപ്പിലായാല്‍
ആരും ഉണ്ടാവില്ല, പരിചരിക്കാന്‍
മരണത്തിന്റെ വിളി കേട്ട് നടയിറങ്ങുമ്പോള്‍
കണ്ണീരൊഴുക്കുവാനും ആരും ഉണ്ടാവില്ല

പുസ്തകം :
മീര്‍സാ ഗാലിബ് -കവിതയും ജീവിതവും
കെ പി എ സമദ്
വരികള്‍ എടുത്തെഴുതിയപ്പോള്‍ കുറെ തന്നിഷ്ടങ്ങള്‍ എടുത്തിട്ടുണ്ട്. ഓരോരുത്തരും അവരവരുടെ കവിതയാണല്ലോ പാടുന്നത് !

പിന്‍കുറിപ്പ് :
അല്‍ക്വയറിലെ ഹോളിഡേ ഇന്നില്‍ ഒരാളിന്റെ മാത്രം ചുമതലയില്‍ ഒരു ചെറിയ ബാറുണ്ട്. മാനേജറും ബെയറ റും സാമി എന്നു പേരുള്ള ഒരു ഈജിപ്ഷ്യനാണ്‌‍‍. അടങ്ങിരിക്കാത്ത കുരുവിയെപ്പോലെ ചടുല താളങ്ങളുള്ള മനുഷ്യന്‍. സര്‍വീസ് പരിഗണിച്ച് ഹോട്ടല്‍ അദ്ദേഹത്തിന് ഉയര്‍ന്ന ഉദ്യോഗം നല്‍കാമെന്നു പറഞ്ഞിട്ടും തനിക്കീ ജോലി തന്നെ മതിയെന്നു തുടരുന്ന ഒരൊറ്റയാന്‍.ചെയ്യുന്ന ജോലിയില്‍ പൂര്‍ണ്ണമായും സ്വയം സമര്‍പ്പിക്കുന്നതെങ്ങനെ എന്ന് കണ്ടു ഞാന്‍ അന്തിച്ചു പോയിട്ടുണ്ട്. അത് ഒരു സംസ്കൃതിയുടെ ഇങ്ങേയറ്റമാണെന്ന് പറഞ്ഞു തന്നത് ഗഫൂറിക്കയും. ഗസലിന്റെ രുചിയും പഞ്ചാരയിടാത്ത കാപ്പിയുടെ വീര്യവും ഷഹബാസിന്റെയും ബാബുക്കയുടെയും പാട്ടുകളും മദ്യത്തിനൊപ്പം ലഹരിയുള്ളതാണെന്ന് തിരിച്ചറിഞ്ഞ ആ വെള്ളിയാഴ്ചകള്‍ക്ക്...
“മരണശേഷവും എന്റെ പാദങ്ങള്‍ ശവക്കച്ചയ്ക്കകത്തു കിടന്ന് പിടയ്ക്കുകയാണ്....”